एकदशी ही भगवान विष्णू, भगवान पांडुरंग किंवा विठ्ठलाची तिथी मानली जाते. एकादशीला हरिदिनी किंवा हरीचा दिवस अस पण म्हणतात.

हिंदू आणि जैन धर्मामध्ये एकादशीला अन्यनसाधारण महत्व आहे. या दिवशी आपण महाराष्ट्रामधील पंढरपूर स्तिथ विठ्ठलाचे स्मरण करतो. या दिवशी विठ्ठलाची भक्ती करणारे लोक उपवास करतात. एका महिन्यामध्ये २ एकादशी येतात.

एकादशी हा एक असा दिवस असतो जो प्रत्येक पंधरवड्यात ११ व्या दिवशी (तिथी)येतो. यामध्ये कृष्णपक्ष आणि शुक्लपक्ष यांचा समावेश असतो.

मृदुमान्य नावाच्या राक्षसाने कठोर तपश्चर्या करून भगवान शंकराला प्रसन्न केले होते.व त्यांनी शंकराकडून अमरत्वाचे वरदान मागून घेतले होते. त्यांनी स्त्री शिवाय आणि कोणाकडून हि तुला मरण प्राप्त होणार नाही. त्यानंतर मृदुमान्य वर प्राप्त झाल्यामुळे, तो तिन्ही लोकांवरती राज्य करण्यासाठी निघाला. 

तेव्हा चतुर्भुज देवी प्रकट होवून, आपल्या तलवारीने मृदुमान्यचा वध केला. व तिने सर्व देवतांना सांगितले कि मी देवी एकादशी आहे. तुम्ही ब्रह्मा-विष्णू-महेश यांच्यापासून तयार झालेली एक अद्भुत शक्ती आहे.मला प्रसन्न करण्यासाठी एकादशीचे व्रत करावे,या व्रताचे पालन करणाऱ्यांची मी सर्व संकटांपासून संरक्षण करेन.

याकरिता एकनाथ महाराजांनी म्हटले आहे की,

अनंत व्रताचिय राशी ||

पाया लागता एकादशी ||

आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील ११ व्या दिवसाला शयनी,देवशयनी एकादशी, महा एकादशी किंवा पद्मा एकादशी देखील म्हणतात. या दिवशी महाराष्ट्रातील आणि आजु बाजूच्या राज्यामध्ये वेगवेगळ्या देवळांमध्ये व संस्थामध्ये विठ्ठलाचे स्मरण करून, आषाढी एकादशी साजरी केली जाते.भगवान पांडुरंगाची विधिवत पूजा केली जाते,देवासमोर शुद्ध तुपाचा दिवा तेवत ठेवला जातो.

तर काहीजण त्यादिवशी देवळामध्ये जाऊन देवाचे दर्शन येतात देवाची उपासना करतात भाषण कीर्तन याच्यामध्ये राहतात देवासाठी उपवास करतात.काहीजण घरीच राहून देवासाठी उपवास करतात देवाचे मनोभावे चिंतन करत असतात.

बॉईज करणे म्हणजे एक प्रकारे देवाच्या सान्निध्यात राहणे तर काही ठिकाण विविध मंदिरांमध्ये व संस्थांमध्ये मोठ्या प्रमाणात महाप्रसादाचे आयोजन केले जाते ,भजन-कीर्तन सोहळा ठेवला जातो.

आषाढी एकादशी ही भगवान पांडुरंगाचा एक उत्सव आहे. या दिवशी आषाढी वारीची आयोजनही केले जाते. त्यामुळे वारकरी संप्रदायातील लोक एकत्र येऊन या उत्सवाचा आनंद घेऊ शकतात. आषाढी एकादशीच्या आयोजन श्री क्षेत्र पंढरपूर जिल्हा सोलापूर येथे केले जाते. पंढरपूर हे चंद्रभागा नदीच्या काठावर वसलेले एक पुरातन काळातील पवित्र तीर्थक्षेत्र आहे.पंढरपूरचे वर्णन पृथ्वीतलावरील वैकुंठ असेही केले आहे.

पंढरपूरमध्ये आपल्याला श्री विठ्ठलाचे व रुक्मिणी देवीचे मंदिर दिसून येते.त्याचप्रमाणे येथे विविध संतांचे मंदिरही आहे.एकंदरीत पाहिले तर पंढरपूरला वारकरी संप्रदायाची राजधानी म्हणायला भाऊ करणार नाही.

पंढरपुरात पूर्वी काळी पुंडलिक नावाचा एक भक्त मातृ-पितृ चे सेवा करण्यामध्ये मग्न असायचा.त्यामुळे भगवान विष्णू प्रसन्न होऊन साक्षात पांडुरंगाचे रूपांमध्ये भक्त पुंडलिक याला भेटायला आले. आई-वडिलांचे पाय चेपण्यात मग्न असलेल्या पुंडलिकाने विठ्ठलाला सांगितले की मी आई वडिलांची सेवा करत आहे तर तू मी फेकलेल्या विटेवर उभा राहून माझी प्रतीक्षा करावी.

काय वडिलांची सेवा करणे मध्ये मग्न असलेल्या पुंडलिकाला आपल्याला भेटायला विठ्ठला आला आहे हे विसरून गेला, त्यामुळे भगवान विष्णूच्या त्या अवताराला विठ्ठल किंवा विठोबा म्हणून संबोधले जाते. त्याचप्रमाणे विठ्ठल गेली 28 युगे पुंडलिकाची वाट बघत त्या विटेवर उभा आहे अशीही मान्यता आहे.

वर्षभरामध्ये लाखो लोक विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी येत असतात यामध्ये सर्वसामान्य वारकरी, पुढारी नेते, अभिनेते यांचादेखील समावेश आहे.

पंढरपूरची वारी वर्षातून दोनदा भरवली जाते ती म्हणजे आषाढी एकादशी आणि कार्तिक एकादशी.आषाढी एकादशी सोहळा जास्त मोठ्या प्रमाणामध्ये साजरा केला जातो.त्यासाठी महाराष्ट्रासह गोवा, मध्य प्रदेश,आंध्र प्रदेश, कर्नाटक येथील देखील लोक येतात.महाराष्ट्र मधील वारकरी संप्रदाय जवळपास एक हजार वर्षे जुना आहे. पंढरपूरच्या पायीवारीची प्रथा शेकडो वर्षांपासून प्रचलित आहे.संत श्रेष्ठ ज्ञानेश्वर माऊली, तुकाराम महाराज, एकनाथ महाराज यांनी देखील पंढरपूरची पायी वारी केली आहे.सन १६८५ ला तुकाराम महाराजांचे धाकटे पुत्र नारायण बाबर यांनी प्रथमता वारीमध्ये पालखी सोहळ्याचे आयोजन केले होते. त्यांनी संत तुकाराम महाराजांच्या पादुका पालखीमध्ये ठेवून पालखी आळंदीला नेली व तेथे संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्या पादुका ठेवून ही पालखी पंढरपूरला घेऊन गेले.

आत्ताच काळामध्ये मोठ्या प्रमाणामध्ये दिंडीचे आयोजन केले जाते यामध्ये विविध धर्माचे, जातीचे लोक, गरीब-श्रीमंत, लहान-मोठी हा भेदभाव विसरून एकत्र पायी दिंडी आयोजन करतात. यामध्ये अनेक लोक अनवाणी पायांनी देखील येतात.

या वारीमध्ये आळंदीहून संत ज्ञानेश्वर,देहू मधून संत तुकाराम, पैठण मधून संत एकनाथ, सासवडहून संत सोपानदेव, त्रंबकेश्वर मधून संत निवृत्तीनाथ इत्यादी संतांच्या पालख्या येतात.

पालख्या सोबत जाणारे वारकरी मृदंग,चिपळ्या,टाळ, झांज आदी वाद्यांचा गजर करून पंढरपूरला जातात. अशाप्रकारे पालख्या एकवीस दिवस पायी प्रवास करून पंढरपूरला पोहोचतात.वारकरी अगोदर चंद्रभागा नदीमध्ये करतात व नंतर विठुरायाचे दर्शन घेतात.

आषाढी एकादशी धरणाऱ्या भक्तजनांना वाईस प्रवास करणाऱ्या वारकरी संप्रदायातील लोकांना आपण देवाच्या सानिध्यात आहोत असे दिव्य अनुभूती होत असते

आषाढी एकादशी दिवशी भगवान विष्णू निद्रिस्त होतात व जवळपास चार महिन्यानंतर म्हणजे कार्तिक(प्रबोधिनी) एकादशीला ते निद्रेतून मुक्त होता.त्यामुळे आषाढी एकादशीच्या दिवशी चातुर्मासाची सुरुवात होते.यावेळी शेतकऱ्यांची पेरणीची काम पूर्ण झालेले असते.चातुर्मासाचे चार महिने हे वर्षा ऋतूमध्ये असल्याने आणि गण्या त्यांना पाणी आलेले असते.पूर्वीच्या काळी नद्यांवर ती मोठी पुल नसायचे यामुळे शेतकरी वर्गाला दळणवळण करणे अवघड जात होते. अशा काळामध्ये चातुर्मास असल्याकारणाने शेतकरी चार महिने देवाची पूजाअर्चा करत असायचा. या योजनेतून चातुर्मासाचा प्रारंभ झाला असावा.अन्यथा भगवान विष्णू चार महिने निद्रिस्त होतात हे फक्त पौराणिक कल्पना वाटते.

उपवास मध्ये लोक सोयाबीन पासून तयार झाले असलेले कोणतीही खाद्य खात नाहीत, त्याचप्रमाणे तांदूळ, गहू, नाचणी, ज्वारी यांच्यापासून बनलेले कोणतेही पदार्थ खात नाहीत कारण ते पापामुळे दूषित असल्याचे मानतात. त्याऐवजी फक्त फळ, भाज्या आणि दुधाचे पदार्थ खाल्ले जातात.

जर प्रत्येक हिंदू कॅलेंडरची एकदशी पाळणे शक्य नसेल तर कमीतकमी तेजस्वी पंधरवड्याच्या एकादशीचे पालन केले जाऊ शकते. आषाढ महिन्याच्या दोन्ही एकदशींवर भगवान विष्णूला श्रीधर (भगवान विष्णूच्या नावांपैकी एक) म्हणून पूजले जाते. आषाढी एकादशीच्या रात्री संपूर्ण स्पष्टीकरण केलेले लोणी (तूप) ठेवला जातो. सकाळी लवकर एका दिव्य स्नान केले जाते आणि विठ्ठल-रकुमाईच्या दिव्य ‘दर्शन’ घेण्यासाठी विठ्ठल मंदिरात भेट दिली जाते. एकादशीच्या दिवशी, अन्नाचे सेवन फक्त पाण्यापुरते आणि वाळलेल्या आल्याच्या मिश्रणापर्यंत मर्यादित असावे ( हिंदू व्रत (उपवास) नुसार अन्नाचे पदार्थ खाऊ शकतात. हे पदार्थ सात्त्विक असल्याने एखाद्याचा सत्व घटक कमी करू शकत नाहीत, ईश्वराकडून घेतलेले लक्ष कमी करतात (व्रताचे ध्येय म्हणजे देवाशी जवळीक साधणे), एकादशीला उपवास दुसर्‍या दिवशी संपला आहे.

पंढरपूर यात्रा ७०० पेक्षा जास्त वर्षांपासून केली जात आहे. असे मानले जाते की पहिल्या शतकात संत ज्ञानेश्वरांच्या आई-वडिलांनी ही तीर्थयात्रा संत ज्ञानेश्वरांनी प्रसिद्ध केली. पुढे सन १८८५ मध्ये संत नारायण महाराज, संत तुकारामांच्या पुत्राने चालू ती प्रवृत्तीची वारी म्हणून तीर्थयात्रा सुरू केली.

मी अश्या करतो की तुम्हाला हा लेख आवडला असेल. तुमच्या मित्रांसोबत पण शेअर करा…👍👍